Edebiyat Âlemi

Ses Bilgisi

Ayrıntılar

Üst Kategori: Konu Anlatımı

Cuma, 07 Mart 2008 22:00 tarihinde yayınlandı.

Gösterim: 17060

Büyük Ünlü Uyumu

Çok heceli kelimelerde ünlüler hep kalın ya da hep ince olmalıdır. Buna büyük ünlü uyumu denir.

çocukça -> Hepsi kalın

yeşillik -> Hepsi ince

• Ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. Örnek: anne, kardeş, hangi, elma.
• Türkçe'de bazı ekler (-ken, -leyin, -daş, -yor, imtırak, -msi, -gil) kimi kelimelerde uyumu bozar. Örnek: koşarken, akşamleyin, geliyor.
• Tek heceli kelimelerde ve birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

Küçük Ünlü Uyumu

Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf(a, e, ı, i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf(o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a, e) ya da dar yuvarlak(u, ü) sesli bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu denir.

 Not: Küçük ünlü uyumunda yanyana gelen heceler dikkate alınır. Örneğin, "kolaylık" kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o'dan sonra ikinci hecede düz-geniş a, son hecede düz sesli ı yer almıştır. Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin küçük ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır.

 Ünlü Düşmesi

İki heceli kimi kelimeler ünlüyle başlayan bir ek alınca, kelimenin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna hece düşmesi denir.

omuz-u -> omzu

ağız-ı -> ağzı

• Yapım eki almış bazı kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. Örnek: sarı- ar-mak -> sararmak, devir-ik, devrik
• Bazı birleşik kelimelerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülür. Örnek: kayıp etmek -> kaybetmek, ne için -> niçin
• İki heceli kimi yabancı kökenli kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. Örnek: şehir-i -> şehri, hüküm-ü -> hükmü

Ünlü Aşınması

Yer bildiren bazı Türkçe kelimelere ünsüzle başlayan bir ek gelince, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer.

ileri- de -> ilerde

bura-da -> burda

Ünlü Türemesi

Bazı Türkçe kelimeler sonlarına -cik/-cık ekini aldıklarında bir ünlü türemesi olur.

bir-cik -> biricik

dar-cık -> daracık

Ünlü Daralması

"a", "e" ünlüleriyle biten fiillerden sonra -yor eki gelirse fiilin son ünlüsünde daralma olur.

başla-yor -> başlıyor

gelme-yor -> gelmiyor

Kaynaştırma

Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlüyle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse, araya y, ş, s, n seslerinden biri girer. Bu olaya kaynaştırma denir.

elma-y-ı

aklı-n-ı

Not: İki ünlü arasına girmeyen bu sesler kaynaştırma değildir.

Ulama

Ünsüzle biten bir kelimeden sonra, ünlüyle başlayan bir kelime gelirse, ilk kelimenin son sesini ikincinin ilk hecesine bitişik okumaya ulama denir.

Seni bir gün çekip aldılar benden.

 Ünsüzlerle İlgili Özellikler

Sert Sessiz Benzeşmesi

Dilimizde sert ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten kelimelere c, d, g ile başlayan bir ek getirildiğinde c, d, g ünsüzleri sertleşir ve ç, t, k'ya dönüşür. Bu olaya sertleşme denir.

hafif-ce -> hafifçe

balık-cı -> balıkçı

Not: Sertleşme rakamların sonuna getirilen eklerde de aranır. Örnek: 1923'te, 1960'ta

Sert Sessiz Yumuşaması

p, ç, t, k seslerinden biriyle biten bir kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar, b, c, d, g, ğ'ye dönüşür.

dolap-ı -> dolabı

ılaç-a -> ilaca

• Özel isimlerde yumuşama olmaz. Örnek: Zeynep'i, Tarık'ı
• Tek heceli Türkçe kelimelerin çoğunda ve kimi yabancı kelimelerde yumuşama olmaz. Örnek: at-ı, hukuk-u

Ünsüz Düşmesi

Türkçede k sesiyle biten kelimelerden sonra -cik eki gelirse kelimenin sonundaki k sesi düşer.

küçük-cük -> küçücük

ufak-cık -> ufacık

Not: "ufak, yüksek, alçak..." kelimelerinden (-e)l ekiyle türetilmiş fiillerde de ünsüz düşmesi görülür.  Örnek: ufak-l -> ufal, yüksek-l -> yüksel

Ünsüz Türemesi

Yardımcı fiille yapılmış bazı birleşik fiillerde bir ünsüzün türediği görülür.

his-etmek -> hissetmek

af-etmek -> affetmek

Göçüşme

Türkçede bazı kelimelerde ünsüzlerin yer değiştirdiği görülür. Yerel söyleyişlerden kaynaklanan bu durum yazı dilinde görülmez.

kibrit -> kirbit

ekşi -> eşki